روش های کاهش مصرف سموم در گلخانه ها

دو علت اساسی جهت رشد و توسعه آفات و بیماریهای مختلف:

الف: نداشتن گلخانه مناسب و تجهیزات ویژه آن جهت پرورش  گل و گیاه

ب: عدم آشنایی با نحوه زندگی آفات و شیوع بیماریها

حال هر یک از موارد فوق را بطور خلاصه توضیح داده و سپس راه حل های پیشنهادی جهت کاهش  مصرف سموم را ارائه خواهیم داد:

الف: نداشتن گلخانه های مناسب و تجهیزات ویژه آنها

• گلخانه های نیمه اتوماتیک: مساحت این گلخانه ها از یک هکتار تجاوز نمی کند، این گلخانه ها اغلب در چند سال گذشته ساخته شده اند  و بنابراین فقط اصول  اولیه گلخانه  در آنها رعایت  شده است. در این گلخانه های جدید  سموم مصرفی حدود ۲۰ درصد گلخانه های سنتی  می باشد و البته کیفیت گیاهان تولید شده ( از لحاظ قیمت) در حدود ۱۵ درصد بیش از گلخانه های سنتی می باشد (علت تفاوت  قیمت ناشی  از اثرات بازدارنده  و منفی سموم روی سرعت و کیفیت آن می باشد).
• همچنین رعایت ننمودن اصول اولیه  ساخت گلخانه  علیرغم توصیه های  کارشناسان سازمان جهاد کشاورزی که گاهی به جهت شرقی و غربی  ساخته می شود (اصولا با پست  شمالی – جنوبی ساخته شوند) و نیز مساحت  گلخانه های با شکل سقف شیروانی که دارای مواد کانی نیستند و با اسکلت فریم ارک بنا می شوند همگی مزید بر علت می باشد.

• گلخانه های سنتی: تعداد و مساحت این گلخانه ها اصولا بیشتر از گلخانه های نیمه مدرن  می باشد و اصولا در کل کشور نیز همینطور  می باشد و کل محصولات خارج از فصل گل و گیاه گلخانه ای از طریق این گلخانه ها تولید می شود.

در این گلخانه ها اصول اولیه گلخانه سازی رعایت نشده است و به همین دلیل مشکلات فراوانی در روند تولید دارند گلخانه داران  نیز اکثرا به صورت تجربی کار میکنند و اصولا  اعتقادی به توصیه های کارشناسان سازمان جهادکشاورزی ندارند، البته بعضی از گلخانه داران با راهنمائی  کارشناسان این اصول را تاحد زیادی رعایت نموده اند به خصوص در سالهای اخیر.

ب: عدم آشنایی با نحوه زندگی آفات و شیوع بیماریها:

همانطور که بیان شد اکثر گلخانه داران به صورت تجربی کار می کنند و در میان آنها تعداد کمی وجود دارند که برای تولیدات خود با دانش روز همراه باشند، عدم این آشنایی باعث بوجود آمدن انواع بیماریهای قارچی و همچنین حمله آفات مختلف شده است،

متاسفانه حتی شکل ظاهری آن را هم در بیشتر مواقع نمی شناسند بنابراین طبیعی است که اکثر مواقع گلخانه داران پس از خسارت دیدن اقدام به مبارزه میکنند که ناگفته پیداست که چقدر موفق خواهند بود.

بررسی راه حل های پیشنهادی کاهش مصرف سموم در گلخانه ها

اولین روش:

بهترین و موثرترین راه کاهش مصرف سم به جریان انداختن هوای اطراف گیاه همراه با کنترل دقیق دما درشب و روز(به تفکیک است )متاسفانه ملاحظه میگردد گاه بخصوص درفصول گرم  (بهار-تابستان) که شیوع بیماری ها بیشتر است درب گلخانه ها بازمانده و همچنین به جای استفاده از وسایل خنک کننده، مثل سیستم فن اندپد (پنکه و پوشال) و بکار انداختن تهویه ها این کار (بازگذاشتن درب گلخانه ها) باعث شیوع آفات مختلف شده است براساس تحقیقات انجام شده در کشور چنانچه در زمستان و تابستان کل هوای گلخانه را در زمان مشخص (باتوجه به حجم هوای گلخانه) جابه جا کنیم و دمای مناسب را در اختیار گیاه قرار دهیم مصرف سم برای انواع کنه، شته، ترپیس، مگس گلخانه و بیماریهای قارچی تا حدود یک پنجم کاهش پیدا می کند.

در تابستان و زمستان دو وضعیت مختلف  داریم: در تابستان به علت گرما اطراف گلخانه را بازمی کنند تا جریان آرامی بوجود آید و گرمای جمع شده زیر پلاستیک گلخانه را با خود جابه جا کند، بنابراین هوای گرم و خشک وارد گلخانه می شود و جای هوای گرم و مرطوب گلخانه را می گیرد. این امر باعث ورود انواع شته ها، تریس ها، مگس گلخانه های و سایر آفات نیز می شود.

در این فصل  می بایست ازسیستم خنک کننده فن و پد استفاده کنند، این (Pad) لایه مرطوب سیستم ارزان قیمت نه تنها هوای مرطوب و خنک را وارد گلخانه می کند بلکه مانع از ورود هر نوع حشره و آفت نیزمی شود.  در زمستان وضعیت به مراتب نامناسب تر است چرا که به علت سرما گلخانه کاملا بسته است و هیچ گونه جریان هوایی در داخل گلخانه وجود ندارد، بنابراین) باتوجه به سیستم های فعلی گرم کننده بخصوص در گلخانه های سنتی) هوای گرم در بالای گلخانه جمع می شود و هوای سرد در پایین گلخانه در حقیقت رطوبت نسبی هوای گرم نسبت به هوای سرد پایین گلخانه کمتر است،

از طرف دیگر ارتفاع گلخانه ها بین ۲ متر می باشد. بنابراین با توجه  ۱/۸ الی ۵ به شیب حرارتی و هوای بالای انتهایی گرم و نیمه مرطوب است، همچنین شیب حرارتی نسبت به مرکز و اطراف گلخانه نیز وجود دارد، با توجه به کلیه موارد فوق مشاهده می شود که درزمستان برگهای انتهایی گلدانها حالت کن هزایی پیدا می کنند و رشد کنه روی آنها به سرعت صورت می گیرد و بنابراین گلخانه داران مجبورند به طور مرتب هر ۱۵ تا ۲۰ روز یکبار با سموم گران قیمت سمپاشی کنند،

از طرف دیگر برگهای پایین گیاه و اطراف گلدان دارای هوای مرطوب هستند و باعث رشد قارچهای مختلف(از قبیل فوزاریوم و …) می شود که باز هم گلخانه داران مجبورند با قار چکش های مختلف (از قبیل بنومیل و…) با شیوع بیماریهای قارچی مبارزه کنند. بنابراین هر ۱۵ روز یکبار برنامه سمپاشی جهت از بین بردن بیماریهای قارچی دارند، همچنین در زمستان به علت سکون هوای داخل گلخانه روی جدار داخل پوششی گلخانه بخار آب به صورت قطرات آب در میآید و این قطرات روی گیاه می چکد،

این وضعیت نیز باعث بروز بیماری در گیاه می شود اول آنکه مکدر شدن پوشش گلخانه (با بخار آب) باعث کاهش عبور نور از آن شده و در نتیجه گلخانه در زمستان دچار کمبود نور و در نهایت ضعیف شدن گیاه می شود، این ضعف گیاه باعث حساسیت بیشتر آن به آفات و بیماری ها میشود و در نتیجه مصرف سموم را بالا میبرد.

دوم: آنکه کیفیت گیاه پایین می آید، در شرایط نورکم، امکان بروز بیماریهای قارچی نیز بیشتر می شود.

باتوضیحات کلی فوق مشاهده می کنیم که چنانچه چرخش هوا را در زمستان و تابستان داشته باشیم، نه تنها مشکلات فو ق الذکر را نخواهیم داشت بلکه محسنات زیر را نیز خواهیم داشت:

• کاهش مصرف سم تا یک پنجم نسبت به حالت قبل از چرخش هوا
• کاهش مصرف گازوئیل تا ۳۰ درصد حدود ۲۰ هزار لیتر در سال در یک گلخانه ۳۰۰۰ متر مربعی

اختلاف دما در شب و روز از نکات اصلی و اساسی کنترل دما در گلخانه ها می باشد.گیاهان  می بایست در شب دارای دمای کمتری نسبت به روز باشند. کاهش دما در شب باعث می شود شدت تنفس سلولی در گیاه کاهش پیدا می کند و در نتیجه مصرف هیدروکربن ها نیز کاهش پیدا می کنند ، این قند اضافی در روز بعد صرف تولیدات گیاهی می شوند و از اینجا افزایش رشد را باعث می شود.

• افزایش رشد گیاهان بین ۲۰ -۱۰ درصد
• افزایش کیفیت گیاهان تولید شده

مورد سوم و چهارم به علت وجود شیب غلظتی Co₂  در اطراف برگ و در نتیجه افزایش رشد بیشتر کمی و کیفی  می باشد، توضیح اینکه گاز Co₂ بر اثر انتشارات وارد روزنه های برگ گیاهان می شود، در گلخانه به علت بسته بودن محیط پس از چند دقیقه غلظت Co₂ اطراف برگ کمتر از فضای بالای گیاه می شود. یعنی غلظت  از ۳۴۰ ppM به ۲۰۰ ppM می رسد و در غلظت اخیر سرعت تثبیت  Co₂ بسیار ناچیز است.

با جابجایی هوا غلظت Co₂ هوای اطراف برگ تغییر خواهد کرد، لیکن غلظت Co₂ به حد طبیعی نخواهد رسید و ناگزیر به استفاده از تزریق مصنوعی این گاز در داخل گلخانه می باشیم. آزمایشات انجام شده در کشور های صنعتی نشان داده است که افزایش Co₂ تا حد ۱۵۰۰ ppM می تواند تولیدات گیاهی را ۴۰ تا ۵۰ درصد افزایش دهد.

بحث بیشتر در این مقوله را به فرصت احتمالی  بعدی موکول می کنیم.

برای چرخش هوا به طور خلاصه می بایست اقدامات زیر را انجام داد:

• تهیه هواکش مناسب با حجم گلخانه  و نصب آن به همراه کانال پلاستیکی در سرتاسر گلخانه
• استفاده از ترموستات ویژه گلخانه (که توسط شرکتهای ایرانی نیز ساخته شده است)
• در صورت ساخت گلخانه های جدید، ارتفاع متوسط گلخانه را بین ۵/۵ تا ۶ متر قرار دهیم.
• جهت ساخت گلخانه ها بخصوص گلخانه های پرورشی(تجاری) حتما شمالی-جنوبی ساخته شود.

دومین روش:

پیشگیری دومین راه حل پیشنهادی برای کاهش مصرف سم می باشد، این اصل یکی از نکات مهم و اساسی می باشدکه با توجه به مدیریت گلخانه دار، مصرف سم می تواند به نحو چشمگیری به صورت بسیار خلاصه توضیح داده می شود:

• تمیز نگه داشتن اطراف گلخانه (زیر سکوهای پرورش و یا دیواره های گلخانه) از کلیه علفهای هرز، چون علفهای هرز  یکی از عوامل  مهم بقاء و انتقال آفات به گلخانه ها می باشد.
• ضدعفونی کلیه وسایل، خاک(مواد بستری) و گیاه قبل از استفاده متاسفانه گلخانه داران ما به اصول گندزایی یا استرلیزه قبل از هم زدن و یا تهیه خاک و نیز انتقال  گیاه و نشاء به گلخانه ها به درستی آشنایی ندارند، از طرف دیگر برای ضد عفونی خاک یا مواد بستری در گلخانه مشکل اساسی وجود دارد و آن هم عدم دسترسی به دستگاه های ضدعفونی کننده یا بخار آب است بنابراین از سموم به جای بخار آب استفاده می کنند. موارد فوق  باعث  می شود که مصرف سموم چه برای استرلیزاسیون و چه برای نگهداری گل و گیاه  بسیار بیشتر از استانداردهای معمول  باشد.
• تردد افراد غیر مسئول و همچنین لباسهای آلوده این افراد به بیماریهای گیاهی یکی دیگر از مواردی است که باعث  مصرف زیاد سم در گلخانه می شود، آگاهی گلخانه داران از این مسئله باعث کاهش مصرف خواهد شد.
• کشت گیاهان در جایگاه واقعی آنها: یعنی کشت گیاهان سایه دوست مثل گل آنتوریوم در مناطق با آفتاب کم و کاشت گیاهان نور دوست مثل رز در مناطق پر نور با روزهای آفتابی زیاد این باعث  افزایش راندمان تولید و جلوگیری  از ایجاد مواردی است که نیاز به سمپاشی را فراهم می آورد لذا در مناطق کوهپایه مشرف به دریا که دارای نور  کمتری هستند مناسب کشت کشت و پرورش گل هایی مثل استرلیتزیا و آنترویم هستند و مناطق  دشتی و شمالی و کوهستانی که دارای نور آفتاب بیشتری هست برای کشت و پرورش گلهایی مثل  رزوژربرا می باشد.

سومین روش:

حفظ تعادل گیاه یکی از راه حلهای پیشنهادی  است، تعادل در نور، دما، رطوبت، Co₂ و عناصر کم مصرف می تواند تعادل گیاه را حفظ کند. به طور مثال در زمستان در شرایطی که هوا ابری و نور کافی در گلخانه وجود ندارد و از طرفی Co₂ محیط داخل گلخانه به علت مسدود بودن، محدود و دارای غلظت کمی می باشد در نتیجه گیاهان رشد کمتری می کنند،

در این شرایط اغلب گلخانه داران تصور می کنند با دادن کود شیمیایی می توانند این کمبود را جبران نمایند، با این تصور اقدام به کوددهی می کنند و تعادل داخل گیاه را بر هم می زنند و بافت گیاه را ظریفتر و ضعیف تر کرده باعث افزایش حساسیت گیاه به انواع آفات و بیماریها می شوند و در نتیجه مصرف سموم بالا می رود از مطالب فوق مبنی بر عدم تعادل گیاه استفاده کرده و در مورد زراعت و باغبانی  نیز توضیح مختصری می دهیم.

هنگامی که گیاه یا زراعتی در منطقه مطلوب کشت می شود یکی از شرایط رطوبتی، دمایی، طول و عرض جغرافیایی، ارتفاع  و نور تعادل آن برهم زده و در نتیجه حساسیت آن گیاه نسبت به آفت یا بیماری زیاد می شود و از طرفی پتانسیل آن آفت یا بیماری زا سبب می شود و در نتیجه پتانسیل بالقوه آفت زایی و بیماریزایی منطقه ای سیاست درستی بوده است لیکن در عمل اجرا نشده است .

• چنانچه بتوان برای هر منطقه چند گیاه خاص را توصیه کرد و در منطقه همان چند گیاه را توصیه را خرید تضمینی نمود و از طرفی برای تشویق کشاورزان یکی از فاکتورهای تعیین قیمت خرید تضمینی را بر اساس  در آمد در واحد سطح قرارداد در آن صورت کشاورزان از طرح یکجا زراعی استقبال  بیشتری کرده و از طرف دیگر به علت عدم تنوع گیاه در منطقه پتانسیل آفتی و بیماری کاهش می یابد و در نتیجه آفت های منطقه به چند نوع محدود می شوند، کم شدن تعداد و نوع آفات دو مسئله مهم و اساسی را در پی دارد:
• امکان سمپاشی در یک زمان بر علیه آفت غالب و رواج حشرات مفید جهت مبارزه بیولوژیکی علیه آفت در حالیکه چنانچه تعداد نوع آفت زیاد باشد مرتبا می بایست علیه یکی از آنها اقدام به سمپاشی های گسترده کرد و در نتیجه حشرات مفید نیز از بین خواهد رفت.
• کاهش گیاهان تله و جمع آوری آفت منطقه و مبارزه یکجا با آن.

منبع: ماهنامه داخلی سازمان جهاد کشاورزی استان گلستان-شماره صد و یازده