خیار گلخانه ای: هرس،تربیت، جوان کردن، بوته کشی و برداشت

هرس بوته‌های خیار

هرس به معنی حذف اندام‌های اضافی یک گیاه است. با توجه به نوع گیاه و هدف از هرس، اندام حذف‌شده می‌تواند شاخه، برگ، گل، میوه و ریشه باشد. درواقع هرس عملی است که در آن ساقه، گل، میوه و برگ اضافی به تشخیص مسئول گلخانه حذف می‌گردد و این به خاطر افزایش تولید ازنظر کمی و کیفی و سلامت و بهداشت بوته می‌باشد.

حذف شاخه‌های اضافی خیار گلخانه ای به بوته اجازه رشد طولی و تولید میوه هرچه نزدیک‌تر به ساقه اصلی را داده به‌علاوه تهویه و برداشت را آسان‌تر می‌نماید.

خیار سریع الرشد بوده و ازلحاظ رشد دچار تنش نمی‌شود ولی اگر هرس شدید انجام شود، توان رویشی گیاه تضعیف می‌شود و جوانه‌ها، برگ‌ها و شاخه‌های ناخواسته به وجود می‌آورد. هرس باعث افزایش تولید باکیفیت بالا می‌شود در این حالت طول بوته ممکن است به بیش از ۶ متر برسد. بهترین زمان برای انجام عملیات هرس صبح زود می‌باشد. هرس کردن در طول فصل رشد و طی چند مرحله صورت می‌گیرد؛ زیرا هرس شدید و نامناسب می‌تواند باعث ایجاد تنش برای گیاه شود.

اهداف هرس را می‌توان به‌صورت زیر خلاصه کرد:

۱-کمک به بهبود ریشه‌های آسیب‌دیده

۲- حذف بخش‌های خشک‌شده و صدمه‌دیده، بی‌مصرف و غیرمفید گیاه

۳-محدود کردن رشد ناخواسته گیاه

۴-تقویت و نگهداری بخش‌هایی از گیاه که از وضعیت خوبی برخوردارند.

۵-جوان‌سازی گیاهان مسن و تناسب بین شاخ و برگ و میوه

۶-تسریع و افزایش در تولید و رشد گل و میوه و بالا بردن کیفیت میوه‌ها و عملکرد بوته‌ها.

۷-آسان کردن نفوذ بهتر نور در سرتاسر تاج گیاه. در فصول گرم سال بایستی اجازه داده شود که شاخه‌های جانبی به‌اندازه کافی رشد کند تا با سایه‌اندازی باعث خنک شدن هوای گلخانه شود.

۸-عبور و مرور و انجام عملیات داشت و برداشت و سم‌پاشی راحت‌تر بوده و آلودگی بوته‌ها به آفات و بیماری‌ها کاهش می‌یابد.

هرس اولیه

محصولات صیفی در اوایل رشد تمایل زیادی به ایجاد شاخه‌های فرعی دارند این هرس شامل قطع کلیه شاخه‌های فرعی که بین برگ و ساقه اصلی رشد می‌نماید تا ارتفاع ۴۰-۳۵ سانتی‌متری از محل یقه وبعدا قطع جوانه انتهایی این شاخه‌ها بعد از ظهور دو برگ می‌باشد، زیرا که میوه‌های تحتانی دارای کیفیت مناسب نبوده و با خاک و گل در تماس خواهند بود. این کار باعث می‌شود که بوته‌ها وادار به رشد طولی شده و بوته‌ها تقویت شوند.

هرس بعدی شامل قطع برگ‌های زرد شده ابتدایی بوته‌هایی است که تولید را به پایان رسانده و در تغذیه گیاه اثر ندارند. ولی باید توجه داشت که هرس برگ و شاخه‌های فرعی نمی‌تواند یک‌باره انجام گیرد و باید به‌تدریج و در طول دوره رشد گیاه قسمت‌های اضافی را حذف نمود، به بوته شوک وارد شده و قادر به عرضه میوه مناسب نخواهد شد.

روش مرسوم هرس خیار گلخانه‌ای در ایران شامل قطع کلیه شاخه‌های فرعی و میوه‌ها تا ارتفاع ۳۰ تا ۵۰ سانتی بالای خاک و کلیه شاخه‌های فرعی بالاتر از این ارتفاع پس ازنگهداری ۱ تا ۲ میوه میباشد.

بطور کلی تربیت بوته های خیار به اختصار شامل موارد زیر میباشد که شرح آن درادامه آورده میشود.

– اجازه رشد به بوته پس از رسیدن به داربست وهدایت آن به طرف پایین.

– پیچاندن ساقه اصلی پس از رسیدن بوته به داربست و اجازه رشد عمودی به ساقه اصلی.

– حذف جوانه انتهایی در ارتفاع ۲ متری و نگهداری ۲ شاخه فرعی و هدایت آن‌ها به‌طرف پایین.

– اجازه رشد به جوانه انتهایی بدون هدایت آن به طرف پایین و قرار دادن آن روی شبکه ایجادشده.

 هرس ساقه‌های جانبی

محصولات صیفی معمولاً پس از پایان هرس اولیه، تعداد زیادی ساقه فرعی تشکیل می‌دهند که باید نسبت به هرس آن‌ها اقدام نمود. در غیر این صورت گیاه انرژی خود را صرف رشد رویشی نموده و گل‌های کمتری به میوه تبدیل می‌شوند و گلخانه به‌صورت یک جنگل درمی‌آید.

برای کشت‌های متراکم (فاصله بین دو بوته کمتر از ۴۰ سانتی‌متر) ساقه‌های فرعی حذف‌شده و بوته به‌صورت تک شاخه هرس می‌شود. با هرس به‌موقع ساقه‌های جانبی و برگ‌های اضافی و برگ‌های مسن و پژمرده از آلوده شدن به آفات و بیماری‌ها تا حدودی پیشگیری می‌شود.

هرس و تربیت بوته

برای به دست آوردن حداکثر عملکرد، بالاترین کیفیت حفظ تعادل بین رشد رویشی (شاخه و برگ) و زایشی (گل و میوه) هرس در هر گیاهی ضروری است. از محاسن کشت‌های گلخانه‌ای استفاده از حداکثر فضا و تولید بالا در واحد سطح می‌باشد، حذف شاخه‌های اضافی به بوته اجازه رشد طولی و تولید میوه‌های نزدیک به ساقه اصلی را می‌دهد که این میوه‌ها از کیفیت بالاتری برخوردار هستند.

همچنین مسئله تهویه و عملیات داشت و برداشت آسان‌تر می‌شود. پس از ظهور چهار برگ حقیقی بر روی ساقه و درواقع چند روز پس از انتقال نشاء به زمین اصلی وقتی‌که بوته‌ها به ارتفاع حدود ۳۰ سانتی‌متری رسیده‌اند با رشد ساقه و بزرگ شدن برگ بوته‌ها به‌تدریج سنگین شده و اگر به نخ قیم بسته نشود روی زمین می‌افتند و دچار بیماری می‌شوند.

برای این منظور بوته‌ها توسط یک نخ نایلونی به سیم مفتولی بالای آن‌ها وصل مشود. برای بستن نخ در محل یقه گیاه می‌توانیم از یک میخ چوبی ۱۰ سانتی‌متری استفاده کرد. به این ترتیب که آن را در داخل خاک بستر پس از اتصال نخ فرو کرده و یا اینکه یک رشته سیم مفتولی در سطح بستر در امتداد سیم مفتولی بالای سر بوته‌ها نصب می‌کنیم و نخ‌های قیم در راستای بوته‌ها بسته می‌شوند.

به‌جای گره زدن نخ قیم به سیم افقی می‌توان از قرقره یا گیره‌های مخصوصی استفاده کرد. بر روی قرقره و گیره‌ها از مقداری نخ اضافی جهت انجام عملیات بعدی مانند جوان کردن و پایین‌کشی بوته استفاده کرد. مجدداً یادآوری می‌شود که همه بوته‌ها دریک جهت به دور نخ پیچیده شوند. در زمان پیچاندن بوته به دور نخ باید دقت نمود که برگ‌ها و جوانه‌های جانبی بین نخ و ساقه قرار نگیرند؛ زیرا شکستگی برگ‌ها و کج شدن میوه‌ها به دنبال دارد.

هرس تک شاخه

بعد از ارتفاع ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر روی شاخه فرعی یک میوه و یک برگ و یا دو میوه و دو برگ را نگه می‌دارند و جوانه انتهایی شاخه فرعی را قطع می‌کنند.

هرس هرمی

بعد از ارتفاع ۳۵ تا ۴۰ سانتی‌متری در ۲۵ سانتی‌متری اول روی هر شاخه فرعی یک خیار و یک برگ و سپس جوانه انتهایی شاخه فرعی قطع می‌شود. در ۲۵ سانتی‌متری سوم ۳ خیار و ۳ برگ روی هر شاخه فرعی نگه‌داشته می‌شود و به همین ترتیب ادامه می‌دهیم تا بوته بالا بیاید که این حالت باعث فرم هرمی بوته می‌شود.

در کشت‌های کوتاه‌مدت به‌منظور زودرس کردن و افزایش کیفیت میوه می‌توان تمام شاخه‌های جانبی بر روی ساقه اصلی را حذف کرده و تنها یک میوه در فاصله برگ و ساقه اصلی نگهداری کرد. معمولاً میوه‌هایی که روی ساقه اصلی قرارگرفته‌اند رشد سریع‌تر و کیفیت بهتری نسبت به میوه‌هایی که با فاصله بیشتری از ساقه اصلی تشکیل می‌شوند، دارند.

انتخاب سیستم هرس و تربیت بوته بستگی به نوع واریته و دیگر شرایط محیطی و منطقه‌ای دارد ولی هدف همه سیستم‌های هرس تولید یک میزان عملکرد مطلوب ایجاد تعادل مناسب بین رشد رویشی و زایشی می‌باشد. در کشت‌های متراکم که فاصله بوته‌ها روی ردیف کمتر از ۴۰ سانتی‌متر می‌باشد.

برای هر شاخه جانبی یک گره و برای بوته‌هایی با فاصله کشت بیشتر دو گره را در نظر می‌گیرند. بهتر است هرس را با قیچی مخصوص هرس انجام داد و از هرس کردن بوته های آلوده و سالم با یک قیچی خودداری کرد. بعلت حساسیت خیار به آسیب و قطع شدن ریشه های فرعی لازم است زمانیکه اقدام به انجام عمل سله شکنی در بین ردیف های کشت می کنیم مراقب باشیم ریشه ها صدمه نبینند.

هرس برگ های مسن بوته

هرس یا قطع برگ های زرد شده و بی مصرف که در تولید و غذا سازی نقشی ندارند و در برگ های مسن که عمر آن ها زیاد است و قدرت فتوسنتز و شادابی چندانی ندارند لازم می باشد. هرس این برگ ها از پایین بوته شروع می شود که بایستی در طول رشد گیاه و به صورت تدریجی صورت گیرد زیرا در صورت هرس شدید به گیاه شوک وارد می شود. در هر نوبت نبایست بیش از سه برگ در هر بوته حذف شود و همواره بایستی ۱۸ تا ۲۵ برگ روی هر بوته قرار داشته باشد. تعداد برگ های هرس شده نباید از تعداد برگ های تولید شده بیشتر باشد این هرس، بوته را برای عملیات پایین کشی آماده می کند.

هرس گل و میوه

تنک کردن میوه وکاهش تعداد میوه برای هر گیاه در بالا بردن ارزش کیفی میوه های باقی مانده نتیجه مطلوب می دهد.

نگهداری مقداری مناسب میوه روی هر بوته مانع کاهش فتوسنتز شده و از وارد شدن فشار بر گیاه جلوگیری میکند و در سراسر فصل کشت تولید یکنواخت میوه را به دنبال دارد. میوه دهی زیاد سبب نامناسب شدن رشد میوه ها، میوه های بد شکل، کج، کوتاه و رنگ پریده می شود. تنک کردن میوه نیاز به تجربه کافی دارد و تعداد مطلوب آن روی هر بوته با نوع رقم و شرایط رشد آن متفاوت است. میوه های بیمار و لکه دار و بدشکل را بایستی حذف کرد.

معمولا بهترین کیفیت خیار زمانی بدست میآید که در هر گره (زاویه هر برگ) روی ساقه اصلی و جانبی فقط یک خیار وجود داشته باشد. البته در بعضی از ارقام اصلاح شده که می توان چند میوه را برداشت کرد. انجام عمل برداشت میوه ها در زمانی که اندازه میوه به حد مطلوبی رسید یک نوع هرس میباشد که در این حالت به سایر گلها اجازه رشد داده میشود.

تربیت بوته ها

بارشد طولی بوته و رسیدن آن به سیم مفتولی قیم امکان داربست طولی و عمودی بوته وجود ندارد؛ بنابراین بوته ها را بایستی به سمت پایین یا برروی سیم های افقی داربست هدایت کنیم. برای این منظور به ترتیب زیر عمل کنیم:

۱- برگرداندن ساقه اصلی و جوانه انتهایی به طرف پایین که بهتراست ساقه اصلی را ۲ بار، دور سیم مفتولی پیچانده و سپس بسمت زمین هدایت نمود و اگر مستقیما جوانه انتهایی به سمت پایین هدایت شود احتمال شکستگی آن وجود دارد. در این روش یعنی هدایت ساقه اصلی بطرف پایین تنش خاصی به بوته وارد نمی شود و فضای کافی برای عبور نور و تهویه مناسب وجود دارد.

۲- قطع جوانه انتهایی از نزدیک سیم افقی و اجازه رشد به یک یا دو ساقه فرعی قوی تر که از نزدیکی جوانه انتهایی رشد مییابد و در هدایت این ساقه ها تا ارتفاع حدود ۶۰ سانتی متری سطح زمین در این روش بدلیل قطع مریستم انتهایی مقداری به بوته تنش رشدی وارد می شود.

در این حالت میتوان به جای قطع جوانه انتهایی به یک جوانه جانبی و جوانه انتهایی اجازه رشد داد و در دو طرف بوته به سمت پایین هدایت کرد و یا اینکه ساقه اصلی را روی سیم افقی هدایت کنیم تا جایی که بالای بوته بعدی برسد؛ سپس نوک آن را قطع کرده و اجازه داده می شود تا دو شاخه جانبی از زاویه برگهای ساقه اصلی بسمت پایین رشد کند در برخی از گلخانه ها به جای هدایت عمودی ساقه ها آن ها را بصورت مورب یا وی شکل و یا قوسی هدایت میکند که نیاز به کارگر بیشتر و مهارت بیشتر دارد؛ اما در روش عمودی که یکی از ساده ترین و مناسب ترین شیوه های تربیت خیار می باشد می توان محصول پیش رس و عملکرد بالا را داشت.

دربعضی از گلخانه ها که ارتفاع کمتری دارند، داربست بوته در سقف اتفاق می افتد. به این ترتیب که در سقف گلخانه بین سیم های افقی اقدام به نخ کشی محکمی کرده ویک شبکه تور مانند را ایجاد میکنندوبوته ها را بر روی این شبکه هدایت میکنند.

میوه های تشکیل شده مانند تربیت سنتی، انگور، به سمت پایین آویزان میشود مشکل این روش جلوگیری از رسیدن نور مناسب به سطح زیرین بوته ها میباشد اما درفصول گرم سال که هوا گرم میباشد ونور مناسبی وارد گلخانه میشود میتوان به عنوان یک سایه بان عمل نماید.

جوان کردن و پایین کشی بوته ها

در کشت محصولات گلخانه ای باید سعی شود زمان اوج محصول را افزایش داد. معمولا یکماه افزایش باردهی قابل توجه بوده و در آمد بیشتری را به دنبال دارد و اگر رطوبت، مواد غذایی و خاک ورزی مناسب باشد، می توان این مدت را افزایش داد و عمر بوته ها را بیشتر از بوته های کشت شده در فضای آزاد نمود.

برای جوان کردن بوته ها می توان به روشهای زیرعمل نمود

روش اول

زمانیکه دو ساقه فرعی که در روش تربیت به سطح زمین هدایت شده بودند را پس از میوه دهی کامل از ساقه اصلی قطع می کنیم و اجازه رشد به دو ساقه فرعی قوی تر می دهیم و آن ها را تا نزدیک سطح زمین هدایت می کنیم.

روش دوم

راه دیگر این که پس از برداشت محصول از فاصله ۲۵ تا ۳۰ سانتی متری سطح زمین ساقه اصلی را قطع میکنیم. پس از این کار تعدادی جوانه فرعی از زیر محل قطع شده پدیدار می شود یکی دو شاخه فرعی را انتخاب کرده و به قیم وصل میکنیم. معمولا در کشت های طولانی مدت این روش بیشتر کاربرد دارد.

روش سوم

پس از آن که برگ های مسن را به ترتیبی که قبلا گفته شد از پایین هرس کردیم با بازنمودن نخ اضافی از قرقره هایی که روی سیم مهار قرار دارند ساقه را پایین می کشند و به صورت دایره ای روی زمین می خوابانند یا می توان ساقه را روی شاسی های مخصوص به فاصله ۵۰ سانتی متر از هم قرارداد. با این کار، بوته پایین کشیده می شود و میتوان مجددا از ارتفاع گلخانه استفاده نمود. قراردادن ساقه های پایین کشیده شده روی شاسی از آلودگی ساقه و حمله بیماری ها وآفات جلوگیری می کنند. در این روش چون از ساقه اصلی استفاده می شود کیفیت و کمیت تولید بیشتر می باشد.

بهداشت در هرس کردن

بهتراست برای انجام عمل هرس از قیچی مخصوص هرس استفاده شود. بسیاری از آفات مکنده شته، کنه، تریپس، مگس سفیدو…ن اقل بیماری های ویروسی محسوب میشوند؛ بنابراین درصورت مشاهده بوته های آلوده آن ها را از گلخانه خارج نمود؛ زیرا هرس مشترک بوته های آلوده وسالم با قیچی باعث انتشار بیماری می شود.

گرده افشانی خیار

در خیارهای معمولی گل های نر و ماده وجود دارد که به صورت مجزا بر روی یک بوته قرار دارند. گل های نر زودتر از گل های ماده ظاهر می شوند و در فضای باز گل ماده را با گرده های خود تلقیح می کند. برای این منظور و تلقیح بهتر میتوان از حشرات استفاده کنیم. معمولا زنبور عسل بهترین حشره گرده افشان می باشد. برای این منظور یک کندوی زنبور عسل برای ۵۰ هزار بوته خیار کفایت می کند تا میوه های همسان و یکنواخت تولید شود. اما باید در مصرف آفت کش ها مراقب زنبورها بود.

در محیط گلخانه پرورش خیار، این شرایط متفاوت است. زیرا از خیار بدون بذر یا هیبرید استفاده می شود و امکان بذرگیری از آن ها وجود ندارد. خیارهای هیبریدی فقط گل ماده تولید می کنند و به همین لحاظ یعنی پارتنوکارپ (بکرزا یا خوزا) بودن جهت تشکیل میوه به گرده افشانی نیاز ندارند و در صورت انجام عمل گرده افشانی و تشکیل بذر در آن ها، ازکیفیت میوه کاسته شده و شکل ظاهری آن ها نیز تغییر میابد که معمولا گلابی شکل می شوند؛ بنابراین باید با نصب توری جلوی ورود حشرات را گرفت.

برداشت

از زمانی که ارتفاع بوته به ۶۰ تا ۷۰ سانتی متر رسید اگر هرس درست انجام گیرد بوته خیار به مرحله برداشت می رسد. به لحاظ متفاوت بودن ارقام خیار، اندازه خیارهای برداشتی متفاوت میباشد (۱۰ سانتی متر، ۱۵ سانتی متر) زمانی که ناحیه براق قسمت دم به سمت وسط خیار رسید هنگام برداشت میباشد.

درشرایط مطلوب آب و هوایی رشد میوه ها طوری خواهد بود که یک روز درمیان میتوان عمل برداشت را انجام داد. هر چه فاصله برداشت طولانی تر شود اندازه خیارها بزرگتر و بازارپسندی آن ها کمتر میشود. همچنین ماندن خیارهای رسیده روی بوته باعث زرد شدن و کاهش کیفیت (طعم و مزه) و نیز مانع تولید خیارهای بعدی، کج شدن، گل ریزی و نهایتا کاهش تولید میشود.

میزان تولید خیار در مترمربع با توجه به فصل کشت ۱۲ تا ۲۴ کیلو گرم میباشد: خیارهایی که در پایان فصل تولید برداشت می شوند به لحاظ شکل نامناسبی که دارند و همچنین کیفیت پایین آن ها در صنایع غذایی مصرف میشود. عمل برداشت را میتوانیم با تیغ، چاقو، قیچی و یا دست انجام دهیم.

در زمان برداشت با این امکانات باید مراقب بوته های آلوده و سالم و اشاعه بیماری باشیم و قبل و بعد از برداشت این ابزار را توسط ضدعفونی کننده هایی مانند پرمنگنات و آب ژاول (وایتکس) ضدعفونی کنیم؛ اما بهتر است که برداشت با دست و کشیدن میوه به سمت بالا صورت گیرد تا تمام دمگل با میوه کنده شود و علاوه بر افزایش وزن محصول محلی برای شیوع بیماری ها در ساقه نداشته باشد؛ اما این کار با احتیاط کامل و مراقبت درست بوته صورت می گیرد که آسیبی به آنها وارد نشود.

برداشت خیار درصبح زود و هنگامی که هوا سرد است انجام میشود تا میوه ها کیفیت بیشتری را داشته باشد. معمولا یک تا ۲ سانتی متر دمگل را روی خیار باقی می گذارند تا میوه کیفیت بالاتری داشته باشند. سعی شود با دقت وظرافت کامل خیار را برداشت نمود.

برای بسته بندی محصول می توان از جعبه های ۱۰ تا ۱۲ کیلوی استفاده کنیم در جعبه های خاص ۱۰ تا ۱۵ کیلوگرمی از لفاف نایلونی وکاغذ روزنامه در بین میوه ها استفاده کرد. خیارها را باید به صورت چپ و راست در جعبه چید. در سورتینگ (درجه بندی بر مبنای کیفیت و شکل و اندازه) بهتر است خیارها هم اندازه باشد تا فروش بهتری حاصل شود.

خیارهای بدشکل را به عنوان درجه دو در جعبه مجزا قرار می دهیم. پس از برداشت از تابش مستقیم نور خورشید خیارها را محفوظ نگه داریم و به لحاظ ماندگاری بالای خیار در صورت خنکی محل ۱ تا ۲ کیفیت خود را حفظ می کند. در شرایط مطلوب یعنی دمای ۱۰ تا ۱۳ درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی ۹۰ تا ۹۵ درصد عمر انبار داری خیار به ۱۴ روز میرسد.

به لحاظ از دست دادن سریع آب خود، خیارها را در یک پوشش نایلونی نازک که چند سوراخ دارد قرار می دهیم. در انبارهای سیب و گوجه فرنگی که اتیلن تولید می کنند نباید خیار را نگهداری کردو در زمان انتقال از سرد خانه ۱ تا ۲ درجه دما را قبل از انتقال افزایش می دهیم و یا این که شرایط خنک و مناسبی را مانند کامیون های یخچال دار تهیه می کنیم.